SMA Önleme ve Taşıyıcı Tanımı

Spinal müsküler atrofi (SMA) merkezi sinir ve iskelet sistemini etkileyen nadir görülen genetik bir hastalıktır. Araştırmalar SMA’nın, en sık görülen genetik geçişli bebek ölüm nedeni olduğunu ortaya koymuştur.

SMN (Survival motor nöron), vücuttaki hemen hemen her hücrede bulunan ve protein dengesinin korunmasında rol oynayan bir proteindir. SMA, SMN üretimini bozan SMN1 genindeki mutasyonlardan kaynaklanmaktadır.2 Çoğu insan SMN1 geninin çalışan iki kopyasına sahiptir. SMN1 genin bir çalışmayan kopyası ve bir çalışan kopyası olan kişilere “taşıyıcı” denmektedir. Taşıyıcılar genellikle SMA’nın belirti ve semptomlarını göstermemelerine karşın, bu durumdan etkilenen bir çocuğa sahip olma riski ile karşı karşıya kalabilmektedirler. Yaklaşık 50 kişiden 1'i SMA için genetik taşıyıcı olmasına rağmen, çoğu taşıyıcı, SMA ile doğan bir çocuğu olana kadar SMA geninin taşıyıcısı olduklarını bilemez. Bir çocuğun SMA tanısı için, SMN1 geninin çalışmayan iki kopyasını (genellikle her ebeveynden bir tane olmak üzere) miras alması gerekmektedir. Yalnızca bir ebeveyn taşıyıcı ise, çocuğun kendisinin de taşıyıcı olma olasılığı %50 olsa da çocuk genellikle SMA riski altında değildir. Nadir durumlarda, yumurta veya sperm üretimi sırasında SMN1 geninde kendiliğinden genetik değişiklikler meydana gelebilmektedir. Bu durumda, yalnızca bir ebeveyn taşıyıcı olacaktır. SMA’nın dünya genelinde görülme sıklığının 10.000 canlı doğumda 1 iken ülkemizde görülme sıklığının ise yaklaşık olarak 6.000 canlı doğumda 1 olduğu tahmin edilmektedir. Bu sıklık, SMA Tip I içinse 100.000 canlı doğumda 4,1 olarak hesaplanmıştır. SMN1 genindeki kırılma ve kopmalar açısından, hastalığı taşıyan birey sıklığının 1/38 ile 1/70 arasında olduğu tahmin edilmektedir.Ülkemizde bölgesel olarak yapılan çalışmalar dışında; SMA’nın hangi etnik kökenlerde ne sıklıkta görüldüğünü ortaya koyanbir çalışma yapılmamıştır. Bu nedenle ülkemize ait sıklık verileri bulunmamaktadır.

Amerikan Kadın Doğum ve Jinekologlar Koleji (ACOG), hamile kalmayı düşünen veya halihazırda hamile olan tüm kadınlara SMA ve diğer genetik durumlar için taşıyıcı taraması yapılmasını önermektedir. Ayrıca ailesinde SMA öyküsü olan bireylerin de taşıyıcı taraması yaptırmaları teşvik edilmektedir. Genetik test yapılıp yapılmayacağına karar vermek son derece kişisel olmakla birlikte bunun bir doktor veya genetik danışmanla görüşülmesi önemle tavsiye edilmektedir. Ayrıca kan testine alternatif olarak tükürük testi yoluyla da taşıyıcı taraması yapılabilmektedir.

Taşıyıcı Tarama Testleri

Bir kişinin SMA taşıyıcısı olup olmadığını anlamanın tek yolu DNA testi yapılmasıdır. DNA testi, kan testine dayanan basit bir yöntem olup bu test ile taşıyıcıların yaklaşık %95'i tespit edilebilmektedir. Test, laboratuvara gönderilmek üzere yalnızca küçük bir kan örneği alınmasını içermektedir ve sonuçlar genellikle yaklaşık bir ay içinde hazır olmaktadır. Bununla birlikte, SMN1 geninin sadece birkaç nükleotidinietkileyen nokta mutasyonları da nadir SMA tiplerine neden olabilmektedir. Bu mutasyonlar, standart SMA genetik testlerinin bir parçası değildir, ancak bir tanıdan kuvvetle şüpheleniliyorsa ve ilk testler negatif ise istenebilmektedir. Genetik testler, bir kişinin ilgili gen olan SMN2'den kaç kopyaya sahip olduğunun kontrol edilmesini içerebilmektedir. Bu gen, çok düşük miktarda işlevsel bir SMN proteini üretmekte ve bir birey ne kadar çok kopyaya sahip olursa, hastalık semptomlarının şiddeti o kadar az olabilmektedir.

  • Preimplantasyon genetik tanı testi

    • Taşıyıcı çiftler için üreme kararları hassas olabilmektedir. Bununla birlikte test yapılmaması, doğum öncesi test, evlat edinme ve preimplantasyon genetik tanı (PGT) testi gibi çeşitli seçenekler mevcuttur. PGT, embriyoları genetik bozukluklar açısından inceler ve implantasyon için etkilenmemiş embriyoları seçer.3 Gebelik öncesi genetik tanı adı da verilen bu işlem; yumurta ve sperm hücrelerinin laboratuvar ortamında döllenmesi sonucunda gelişen embriyolardan 3. günde 1 adet, 5. günde ise 4-6 adet hücre alınması ile gerçekleştirilmektedir. PGT uygulamasının amacı; öncelikle, kromozomal bozuklukların ve DNA hastalıklarının gebelik öncesi dönemde yani henüz embriyo aşamasında tanımlanmasıdır. Ayrıca infertilite (yani kısırlık) problemi nedeni ile tüp bebek tekniklerinin uygulanacağı çiftlerin embriyolarda oluşması muhtemel genetik bozuklukların tanımlanması için kullanılmaktadır.

  • Doğum Öncesi Tarama Testi ve Yenidoğan Taraması

    • Günümüzde SMA için doğum öncesi tarama standart bir uygulama değildir, ancak hastalık değiştirici tedaviler uygulamaya girdikçe bu durum değişmektedir. Bir çift taşıyıcı olduklarını biliyorsa, doğmamış çocuklarına hastalığı miras alıp almadığını öğrenmek için doğum öncesi tarama isteyebilmektedirler. Doğum öncesi taramayı düşünen kişilerin, olası sonuçları ve sonuçlarını tam olarak anladıklarından emin olmak için önce bir genetik danışmanla konuşmaları önerilmektedir. Testte bir numune elde etmek için iki yöntemden biri kullanılabilir: koryonik villus örneklemesi (CVS) veya amniyosentez hamileliğin 10. haftasına kadar erken bir tarihte yapılabilmesine karşın normalde 11. ve 14. haftalar arasında gerçekleştirilmektedir.

    Yenidoğan taraması, semptomlar başlamadan önce hastalığın varlığını belirlemeye yardımcı olabilmekle birlikte erken tedaviyi mümkün kılmaktadır. Bunun bir hastanın sonuçlarını iyileştirmeye yardımcı olduğu düşünülmektedir.

SMA Taşıyıcılığı Tarama Programı

SMA artık Amerika Birleşik Devletleri'nde yeni doğanlar için uygulanmakta olan yenidoğan tarama panelinin (RUSP) bir parçasıdır ve tarama, diğer koşullar için standart testlerin yanı sıra gerçekleştirilebilmektedir

Ülkemizde de bir çok ilde yerel yönetimlerin de desteği ile ücretsiz evlilik öncesi tarama programları başlatılmıştır. Ulusal çapta yürütülmesi planlanan bir evlilik öncesi SMA taşıyıcılığı tarama programı ile ilgili hazırlıklar da T.C. Sağlık Bakanlığı tarafından sürdürülmektedir. Halihazırda yürütülmekte olan programlara T.C. Sağlık Bakanlığı web sitesinden ulaşılabilmektedir.

SMA için Taşıyıcı Tarama Testlerinde Sıkça Sorulan Sorular

  1. Spinal müsküler atrofiye ne neden olur?

    2. Ana SMA tiplerinin neredeyse tüm vakaları (%95), yaşamsal motor nöron (SMN) üretimini bozan SMN1 genindeki mutasyonlardan kaynaklanmaktadır. SMN, vücuttaki hemen hemen her hücrede bulunan ve protein dengesinin korunmasında rol oynayan bir proteindir.7 SMA'lı bir kişinin SMN1'in iki hatalı kopyası bulunmakla birlikte biri babasından, diğeri ise annesinden gelmektedir.

  2. Spinal müsküler atrofi taşıyıcı olmak ne demektir?

    3. SMN1 geninin 2 adet kopyası vardır. Bu kopyalardan birisi çalışan diğeri ise çalışmayan kopyaya sahip kişilere taşıyıcı denmektedir. SMA taşıyıcılığının görülme sıklığı 1/40 ila 1/60 arası değişmektedir. Her iki ebeveyn de taşıyıcıysa, SMA'lı bir çocuğa sahip olma şansı 4'te 1'dir. SMA'lı çocukları doğum sıklığı 1/ 6.000 ila 1/10.000 arası değişmektedir.

  3. Ailede spinal müsküler atrofi olduğunda bu durum bozukluğu olan çocuğa sahip olma riskini artırır mı?

    4. Evet. SMA, ailelerden genetik olarak aktarılan kalıtsal bir hastalıktır. SMA'lı bir aile üyeniz varsa, bu taşıyıcı olma riskinizin arttığı anlamına gelmektedir.

  4. Taşıyıcı taraması Nedir?

    5. Taşıyıcı taraması, belirli genetik bozukluklar için bir gende değişiklik taşıyıp taşımadığınızı söyleyebilen bir test türüdür. Tarama hamilelikten önce veya hamilelik sırasında yapıldığında, genetik bozukluğu olan bir çocuğa sahip olma şansınızı öğrenmenizi sağlamaktadır. SMA için taşıyıcı taraması size SMA'lı bir bebek sahibi olma riskiniz olup olmadığını söyleyebilmesine karşın, %100 kesin olarak sonuç vermez. Ayrıca, tarama her iki ebeveynin de taşıyıcı olduğunu gösteriyorsa, sonuçlar çocuklarınızdan birinin hastalığı miras alması durumunda hastalığın ne kadar şiddetli olabileceği konusunda da bilgi vermez.

  5. Taşıyıcı taraması nasıl yapılmaktadır?

    6. Taşıyıcı taraması, bir kan örneği test edilerek yapılmaktadır. Bir ebeveyn genellikle önce test edilir ve sonuçlar ilk ebeveynin taşıyıcı olduğunu gösteriyorsa, diğer ebeveyn ondan sonra test edilir.

  6. Taşıyıcı tarama sonuçları ne anlama gelmektedir?

    7. SMA için taşıyıcı tarama sonuçları, bir kişinin sahip olduğu sağlıklı SMN1 kopyalarının sayısı olarak rapor edilmektedir:

    • Sağlıklı genin iki kopyasına sahipseniz, taşıyıcı olma riskiniz azalır.
    • SMN1'in sağlıklı bir kopyasına sahipseniz, bu durum diğer kopyanın hatalı olduğu, sizin taşıyıcı olduğunuz ve SMN1 geninin hatalı kopyasını çocuğunuza geçirebileceğiniz anlamına gelmektedir.
  7. Test sonuçları taşıyıcı olduğunuzu gösterirse ne olur?

    8. Bu durumda, bir sonraki adım, partnerinizin test edilmesini sağlamaktır. Eşiniz de taşıyıcıysa, SMA'lı bir çocuğa sahip olma riskiniz %25 olmakla birlikte taşıyıcı bir çocuğa sahip olma riskiniz %50’dir. Eşinizde SMN1 geninin iki sağlıklı kopyası varsa, bozukluğu olan bir çocuğa sahip olma riskiniz çok düşüktür.

  8. Kimler taşıyıcı taraması yaptırmalıdır?

    9. Hamile kalmayı düşünen veya zaten hamile olan tüm kadınlara SMA için taşıyıcı taraması önerilmelidir. Ek bozukluklar için de tarama yaptırabilirsiniz. Taşıyıcı taraması yapmayı seçebilir veya yapmamayı seçebilirsiniz.

  9. Ne zaman taşıyıcı taraması yaptırılmalıdır?

    10. Taşıyıcı taraması hamilelikten önce veya hamilelik sırasında yapılabilir. Hamile kalmadan önce taşıyıcı taraması yaptırmak, hamilelik sırasında yaptırmaktan daha fazla seçenek sunmaktadır.

  10. İki ebeveynin de taşıyıcı olması durumunda hamilelik seçenekleri nelerdir?

    11. Hamilelikten önce iki ebeveynin de taşıyıcı olduğu öğrenilir ise, aşağıdaki durumlardan biri seçilebilir:

    • Hamile kalabilir ve ardından fetüste SMA olup olmadığını görmek için amniyosentez veya koryon villus örneklemesi (CVS) yaptırabilirsiniz.
    • Tüp bebek (IVF) kullanarak hamile kalabilirsiniz. Kendi yumurta veya sperminizi kullanabilirsiniz. Ayrıca donör yumurta veya sperm kullanabilirsiniz. SMA olup olmadığını görmek için rahime transfer edilmeden önce embriyo üzerinde testler yapılabilir. Buna preimplantasyon genetik tanı denir.
    • Rahim içi tohumlama (IUI) kullanarak hamile kalabilirsiniz. Bu seçenekle, SMA taşımayan bir donörden alınan sperm kullanılmaktadır.
    • Hamile kalmamayı tercih edebilirsiniz.
  11. Taşıyıcı tarama testi sonuçları gizli midir?

    12. Evet gizlidir, ancak SMA taşıyıcısı olduğunuzu öğrenirseniz diğer aile üyelerine söylemek isteyebilirsiniz. Çünkü onlarda taşıyıcı olma riski altında olabilirler. Kimseye söylememeniz gerektiğini söyleyen bir yasa bulunmamaktadır. Aile üyelerine söylemeyi seçerseniz, doğum uzmanınız-jinekoloğunuz, genetik danışmanınız veya başka bir sağlık uzmanı size bunu yapmanın en iyi yolu hakkında tavsiye verebilir. Test sonuçlarınız onayınız olmadan paylaşılamaz.

REFERANSLAR

  1. SMA Sıklığı Nedir?, SMA Aile Bilgilendirme MA Aile Bilgilendirme Kitabı, Doç. Dr. Sedat Işıkay, Uzm. Dr. Cefa Nil Karademir, sayfa no:5, 1. Baskı: Mayıs 2021
  2. ‘What is spinal muscular atrophy?’ Sma News Today Last Updated July 1, 2021 (https://smanewstoday.com/what-is-spinal-muscular-atrophy), Erişim Tarihi:11.08.2021
  3. Carriers of SMA ‘How SMA is Inherited?, Carrier Testing, Reproductive Choices’, CureSMA (https://www.curesma.org/carriers-of-sma/#), Erişim Tarihi:11.08.2021
  4. ‘Diagnosis of spinal muscular atrophy’, Sma News Today (https://smanewstoday.com/diagnosis-of-spinal-muscular-atrophy), Erişim Tarihi:11.08.2021
  5. Preimplantasyon genetik tani, Genetiks Yaşamın Şifresi (https://www.genetiks.com.tr/tr/servisler/preimplantasyon-genetik-tani), Erişim Tarihi:11.08.2021
  6. “EVLENECEK ÇİFTLER ÜCRETSİZ SMA TESTİNE YOĞUN İLGİ GÖSTERİYOR” 27 May 2021, Perşembe (https://www.ankara.bel.tr/haberler/evlenecek-ciftler-ucretsiz-sma-testine-yogun-ilgi-gosteriyor/) – Ankara Belediyesi Erişim Tarihi:11.08.2021
  7. 11 Ağustos 2021 Tarihli 31565 Sayılı Resmi Gazete Tebliği Madde 4 - 2.4.4.İ-3
  8. ‘Carrier Screening for Spinal Muscular Atrophy (SMA) Frequently Asked Questions’ The American College of Obstetricians and Gynecologists (ACOG) (https://www.acog.org/womens-health/faqs/carrier-screening-for-spinal-muscular-atrophy), Erişim Tarihi: 11.08.2021